Eratosthenes deneyi nedir?

Eratosthenes, hayatının büyük bir bölümünü Mısır'daki İskenderiye Kütüphanesi'nde geçirmiş bir matematikçi, coğrafyacı ve astronomdu. Günümüzde yaygın olarak kullanılan coğrafya terimini ilk kullanan kişi olarak bilinir. Ancak onu ölümsüzleştiren şey, Dünya'nın çevresini inanılmaz bir doğrulukla hesaplamasıdır. Bu hesabı yaparken kullandığı yöntem ise Eratosthenes deneyi olarak anılır ve basitliği ile zekası bir araya getirir.

Eratosthenes Kimdi ve Neyi Amaçladı?

Eratosthenes, MÖ 276 ile MÖ 194 yılları arasında yaşamış bir Yunan bilim insanıdır. Dünya'nın yuvarlak olduğunu ve çevresinin ölçülebileceğini düşünen ilk kişilerden biriydi. Amacı, o dönemde bilinen yöntemlerle mümkün olmayan bir şeyi başarmaktı: Dünya'nın gerçek boyutunu belirlemek. Bunun için de oldukça yaratıcı bir yöntem geliştirdi.

Eratosthenes'in arkasındaki temel düşünce, Güneş'in ışınlarının Dünya'ya paralel olarak geldiğiydi. Eğer Dünya düz olsaydı, Güneş'in ışınları her yere aynı açıyla düşerdi. Ancak Dünya yuvarlak olduğu için, farklı noktalarda farklı açılarla düşecekti. İşte Eratosthenes, bu açı farkını kullanarak Dünya'nın çevresini hesaplamayı planladı.

Eratosthenes Deneyi Nasıl Yapıldı?

Deneyin çıkış noktası, Eratosthenes'in bir gün bir papirüs okurken öğrendiği bir bilgidir. Mısır'ın güneyindeki Siene (günümüzdeki Asvan) kentinde, yaz gündönümünde (21 Haziran) öğle vakti Güneş ışınlarının bir kuyuya dik olarak düştüğü ve hiçbir gölgenin oluşmadığı belirtiliyordu. Yani Güneş tam tepe noktasındaydı.

Eratosthenes, İskenderiye'de aynı gün ve saatte bir gözlem yaptı. Bir dikmenin gölge oluşturduğunu fark etti. Bu, Güneş ışınlarının İskenderiye'ye dik açıyla gelmediği anlamına geliyordu. Gölge açısını ölçerek (yaklaşık 7.2 derece), İskenderiye ile Siene arasındaki mesafeyi biliyordu (yaklaşık 800 km). Buradan yola çıkarak basit bir orantı kurdu:

7.2 derece / 360 derece = 800 km / Dünya'nın Çevresi

Bu orantıdan, Dünya'nın çevresini yaklaşık 40.000 km olarak hesapladı. Günümüzdeki modern ölçümlerle elde edilen sonuç ise yaklaşık 40.075 km'dir. Eratosthenes'in 2200 yıl önce, eldeki kısıtlı imkanlarla bu kadar yakın bir sonuç elde etmesi gerçekten hayranlık vericidir.

Deneyin Önemi ve Günümüzdeki Yeri

Eratosthenes deneyi sadece Dünya'nın çevresini hesaplamakla kalmayıp, aynı zamanda bilimsel düşüncenin ve gözleme dayalı araştırmanın önemini de vurgular. Deney, basit araçlar ve akıl yürütme ile büyük keşifler yapılabileceğini gösteren önemli bir örnektir.

Günümüzde GPS teknolojisi ve uydu görüntüleri sayesinde çok daha hassas ölçümler yapabiliyoruz. Ancak Eratosthenes deneyi, bilim tarihinin önemli bir kilometre taşıdır ve öğrencilere bilimin temel prensiplerini öğretmek için hala kullanılmaktadır. Deney, Dünya'nın şekli ve boyutu hakkında ilk bilimsel kanıtları sunmuş ve coğrafya, astronomi ve matematik alanlarında önemli gelişmelere zemin hazırlamıştır.